ΑΧΛΑΔΟΚΑΣΤΡΟ (ΑΡΤΟΤΙΒΑ)

Στο ...αρχαίο Αχλαδόκαστρο, στο περίφημο πέτρινο (Καμάρα) γεφύρι της Αρτοτίβας και στην αερογέφυρα του Φίδαρι, το Αχλαδόκαστρο θα λέγαμε ότι είναι ένας απίθανος εξώστης στα νοτιοδυτικά, ένα πανέμορφο χωριό με ορθάνοιχτο ορίζοντα, ένας τόπος σπάνιος από αυτούς που έχουν κάτι το διαφορετικό, στοιχείο άλλωστε που εκτιμήθηκε απόλυτα από τους Αρχαιοέλληνες, αφού ερείπια κάστρου ανιχνεύονται στα υψώματα. Το χωριό βρίσκεται πάνω σε πλάτωμα με την ανοιχτή κοιλάδα του Εύηνου να διαφοροποιεί χρωματικά το τοπίο, αφού το υπόλευκο της άμμου στην Ανάληψη (Δερβέκιστα) τοποθεσία πένα (πίνα)- Κόφτρα είναι απλωμένο σε τεράστιο βάθος. Οι οικισμοί στην τεράστια λεκάνη του Εύηνου με τις καλλιέργειες και τις ιδιοκτησίες να ορίζονται όχι από ξερολοιθιές, αλλά από θαμνοφράκτες, παρουσιάζουν εικόνα ειδυλλιακή. 

 

Ποτάμια... Ιμαλαϊων

Καταπληκτικό το γεφύρι, μοναδικό το σκηνικό, δροσερά τα νερά...Στα Διπόταμα μπορεί κάποιος να περάσει το ποτάμι απέναντι όταν είναι στα συγκαλά του...Στο ρηχό πέρασμα του Εύηνου ή Φίδαρι, υπάρχει μια συρμάτινη καταπληκτική αερογέφυρα, που θυμίζει ζούγκλες, περάσματα σε ποτάμια των Ιμαλαϊων, γενικά κάτι το εξωτικό, αλλά συνηθισμένο εδώ από τους γηγενείς όταν δεν είχαν άλλη δυνατότητα να επικοινωνήσουν με την αντίπερα όχθη.

Αχλαδόκαστρο (Αρτοτίβα)

Η νέα ονομασία (Αχλάδι + Κάστρο) συνδυάζει τις αχλαδιές και τους καρπούς τους τα αχλάδια με το κάστρο (καστράκι, λόφος, όπου υπήρχε αρχαίο φρούριο). Κατά τον Γ. Ράπτη “...μετωνομάσθη κατά το 1928 Αχλαδόκαστρον (Αχλάδι-Κάστρον) το ωνόμασαν ούτω διότι παράγει πολλά αχλάδια και έχει πολλά κάστρα λόγω της φυσικής του τοποθεσίας”.

Επίσης κατά τον Β. Λαμνάτο (Κάτω Χρυσοβίτσα): “Το νεώτερον όνομά του, το Αχλαδόκαστρον, το οφείλει εις τον εκ Πλατάνου λοχαγόν Πούλον, που μετείχεν εις επιτροπήν αντικαταστάσεως των σλαβικών ονομασιών των χωρίων, ο οποίος επρότεινε την αντικατάστασιν του “Αρτοτίβα” δια του “Αχλαδόκαστρον”.

Τοπωνυμικά (Ναυπακτιακά τοπωνύμια) – Ναυπακτιακή (Νοεμβριος - Δεκέμβριος 2003)

Αχλαδόκαστρο, το (πριν Αρτοτίβα, η)

Ο Πουκεβίλ Chortotiva το κατάστιχο Mertatova. Η νέα ονομασία (Αχλάδι + Κάστρο) συνδυάζει τις αχλαδιές και τους καρπούς τους τα αχλάδια με το κάστρο (Καστράκι, λόφος, όπου αρχαίο φρούρειο). “...μετωνομάσθη κατά το 1928 Αχλαδόκαστρον (Αχλάδι-Κάστρον) το ωνόμασαν ούτω διότι παράγει πολλά αχλάδια και έχει πολλά κάστρα λόγω της φυσικής του τοποθεσίας”. (Περιγραφή της Επαρχίας Ναυπακτίας, σ. 180). Για την Αρτοτίβα, Ναυπακτιακή (114/Ιαν. Φεβρ. 2002, σ. 2). Πιθανόν από το λατιν. Artotivus (περιοχή μετά από στενά ποταμού).

{Η Αρτοτίβα μετονομάστηκε σε Αχλαδόκαστρο ( ΦΕΚ 156 Α/1928)}.

α. Θέση – Έκταση – Πληθυσμός – Υπαγωγή

Το Αχλαδόκαστρο (Αρτοτίβα) είναι κτισμένο σε υψόμετρο 750 μ. στις Ν.Δ μεσαίες πλαγιές του βουνού Αλωνάκι (υψ. 1418 μ.) και ιδιαίτερα στους πρόποδες της προβολής του στο Βουνάκι (υψ. 1005 μ.) σε έδαφος πετρώδες και κατωφερές. Το χωριό βρίσκεται στην αριστερή (από τις πηγές) πλευρά του μεγαλοπόταμου Εύηνου (Φίδαρι) και την δεξιά του παραπόταμου Κότσαλου. Η έκταση του τοπικού διαμερίσματος του Αχλαδοκάστρου είναι 9.067 στρέμματα. Ας δούμε πως το περιγράφουν σε δυσεύρετα κείμενα προγενέστεροι ιστοριογράφοι:

Ο Ιωάννης Ν. Κοτίνης (1905) :

“Αρτοτίβα κειμένη Ν.Δ του Πλατάνου εξ ου απέχει 2 ώρας, έχει 134 κατ. Και γραμματείον ηνωμένον μετά της Σέλψης”.

Ο Σωτηρ. Μιλτ. Κωτσόπουλος (1924) :

“Αρτοτίβα. Αύτη είναι εκτισμένη εις τας Ν.Δ μεσαίας κλιτύς του Αλωνάκη επί εδάφους ολίγον κατωφερούς και έχοντος ευρύν ορίζοντα”.

Αχλαδόκαστρο (Αρτοτίβα). Η Αρτοτίβα είναι το αρχαιότερο χωριό τους τέως Δήμου Προσχίου είχε 90 οικογένειες και ήταν έδρα Κατή και Κοτζαμπάση. Πρώτοι κάτοικοι ήταν ο Παπαλέξης, Αγγελάκης, Πυλαρινός (από την Πύλαρο Κεφαλληνίας) και ο Τσίγκας. Κατόπιν υποκινήσεως του Τσίγκα οκτώ (8) ληστές σκότωσαν τον Παπαλέξη μέσα στην εκκλησία. Κατόπιν η οικογένεια Παπαλέξη έφυγε για την Ρωσία και επιδόθηκε στον στρατιωτικό βίο, όπου και διακρίθηκε. Λόγω του φόνου του Παπαλέξη, ο οποίος ήταν Κοτζαμπάσης, ήρθε περί το 1780 Τουρκικό απόσπασμα το οποίο προς εκδίκηση του ανωτέρου φόνου πυρπόλησε το χωριό και τα ξωκλήσια, των οποίων τα ερείπια φαίνοντα ακόμα και σήμερα (το ξωκλήσι της Παναγιάς- Παλιοχώρι). Τότε οι κάτοικοι διεσκορπίστηκαν σε διάφορα χωριά, Χρυσοβίτσα, Στράνωμα και Μoρόσκλαβο όπου πήγε και εγκαταστάθηκε ο Τσίγκας και οι Πυλαριναίοι στα Σιταράλωνα, η δέ περιφέρεια της Αρτοτίβας περιήλθε στην κυριότητα του Πλατάνου. Τούτο το μαρτυρούν ακόμη και σήμερα οι υπάρχοντες πολλοί αγροί των Πλατανιωτών στην περιφέρεια της Αρτοτίβας, άλλοι δε αργότερα αγοράστηκαν από τους κατοίκους μας. Η περιφέρεια της έφθανε και πέρα του Ευήνου μέχρι το Σαχόρεμα και το Βαλτσόρεμα, αλλά αυτή περιήλθε αργότερα στην οικογένεια Σισμαναίων επί Τουρκοκρατίας. Για εικοσιπέντε (25) χρόνια το χωριό ήταν έρημο. Κατόπιν κατοικήθηκε με την επάνοδο μερικών κατοίκων και ιδίως των οικογενειών Πυλαρινού και Αγγελάκη, οι οποίοι και σήμερα αποτελούν την πλειοψηφία του χωριού.

Οι δύο (2) οικογένειες Πυλαρινού και Αγγελάκη, οπλαρχηγού, διατελούσαν σε έριδες, όπου βρίσκονται ακόμη και σήμερα. Πρός ενίσχυσή του ο Πυλαρινός κάλεσε σε βοήθειά τον Γιουσούφ Αράπη, τότε ο Αγγελάκης Ι. το 1818 πολέμησε πολύ σκληρά με τον Γιουσούφ Αράπη στη γέφυρα της Αρτοτίβας, όπου οι κάτοικοι κρύφτηκαν στους βράχους “Ριζόβραχα” και “Κοκκονόβραχο” στην αριστερή όχθη του Εύηνου (Φίδαρι) ποταμού. Το έδαφος είναι κατάλληλο για την κτηνοτροφία. Το θέρος καυστικό, ο χειμώνας ψυχρός.

Προϊόντα: Δημητριακοί καρποί και κτηνοτροφικά, οι κάτοικοι γεωργοί, κτηνοτρόφοι και λίγοι μετανάστες. Στα παλαιότερα χρόνια όλοι σχεδόν οι κάτοικοι πήγαιναν στους παρόχθιους αγρούς του Εύηνου ποταμού και μερικοί στο Αρτοτιβιάνικο Κάκαβο (Ξηρόρεμα) στα σύνορα Αλχαδοκάστρου – Διασελλακίου (Σέλψα).

Σπίτια: 38 Σήμερα υπάρχουν 60 σπίτια

Πηγές: 3. Άνω Βρύση – Κάτω Βρύση – Πλατάνι.

Το χωριό έπερνε νερό τα παλιά χρόνια από τις ανωτέρω πηγές και οι γυναίκες φορτωμένες το κουβαλούσαν με τις βαρέλες.

Άνω Βρύση

Η Άνω Βρύση βρίσκεται στο πάνω μέρος του χωριού μέσα στο δάσος, όπου τα παλαιά χρόνια υπήρχε λίγο πιο κάτω από την πηγή μια στέρνα (γούρνα) και με το νερό καλλιεργούσαν διάφορα κηπευτικά (φασόλια, ντομάτες κλπ). Σήμερα στο σημείο αυτό υπάρχει υδραγωγείο το οποίο έγινε με δωρεά των αδελφών Πυλαρινού (Χρήστου και Αναστασίου). Το νερό είναι κατάλληλο για πόσιν και πολύ χωνευτικό.

Κάτω Βρύση

Η Κάτω Βρύση βρίσκεται σε απόσταση 500 μ. από το κέντρο του χωριού και απο εκεί προμηθεύονται πόσιμο νερό. Τα παλαιά χρόνια υπήρχε πέτρινη βρύση. Πρόσφατα έγινε καλλιέργεια της πηγής. Λίγο πιο κάτω από την πηγή υπάρχει μια στέρνα που καλλιεργούν φασόλια ντομάτες, λαχανικά και λοιπά είδη.

Πηγή Πλατάνι

Η πηγή του Πλατανιού βρίσκεται λίγο πιο έξω από το χωριό στην κάτω πλευρά του επαρχιακού δρόμου Αχλαδοκάστρου – Πλατάνου. Από την ανωτέρω πηγή έπερναν νερό τα παλαιά χρόνια όσοι έμεναν στο Εικόνισμα, Ευάγγελος Αγγελάκης-Χρήστος Αγγελάκης-Ιωάννης Αγγελάκης (Ζούκας). Σήμερα στο σημείο αυτό υπάρχει υδραγωγείο για την ύδρευση του χωριού που έγινε με δαπάνες της κοινότητας. Δίπλα υπάρχει ένα αιωνόβιο πλατάνι και στον ίσκιο του ξεκουράστηκαν οι βασιλείς Όθων και Αμαλία το έτος 1857 κατευθυνόμενοι για τον Πλάτανο για λόγους υγείας της Αμαλίας. Στο σημείο αυτό σταλίζανε τα παλαιά χρόνια γιδοπρόβατα.

Στο πάνω μέρος της πηγής έγινε διαμόρφωση του χώρου με παγκάκια και κιόσκι με δαπάνες του ομογενή συγχωριανού μας Παναγιώτη Αγγελάκη (Αυστραλία).

Η Εκκλησία (Άγιος Νικόλαος). Ο Ενοριακός Ναός και πολυούχος του χωριού μας ο οποίος χτίστηκε το έτος 1925 και δεσπόζει στην περιοχή βρίσκεται στο πάνω μέρος του χωριού σε ύψωμα. Ξωκλήσια τρία (3) : Άγιος Γεώργιος, βρίσκεται σει ειδυλλιακή τοποθεσία. Αι-Λιάς στο δρόμο που οδηγεί προς τον Πλάτανο και η Αγία Παρασκευή η οποία βρίσκεται μέσα στο νεκροταφείο επί ενός γυλόφου, κτίστηκε πρόσφατα απο τους αδελφούς Αγγελάκη (Γαβριήλ και Φοίβο).

Δημοτικό Σχολείο

Το Δημοτικό Σχολείο κτίστηκε από τη Βασιλική Πρόνοια, βρίσκεται κάτω από την Εκκλησία και σήμερα έχει μετατραπεί σε Πολιτιστικό Κέντρο και Λαογραφικό Μουσείο με ενέργειες του Συλλόγου. Τα εγκαίνια έγιναν το έτος 2006 απο τον Δήμαρχο Πλατάνου κ. Κωλέττα Λεωνίδα.

Κοινοτικό Γραφείο

Το Κοινοτικό Γραφείο βρίσκεται κάτωθι του Ιερού Ναού του Αγίου Νικολάου και έγινε με δωρεά των αδελφών Πυλαρινού (Χρήστου και Αναστασίου). Το παλαιό Κοινοτικό γραφείο που κτίστηκε επί προεδρίας Μιχαήλ Πυλαρινού βρισκόταν στο σημείο που σήμερα είναι το μνημείο των πεσόντων (1940-41 και του Εμφυλίου πολέμου).

Στρώματα ασφαλτόλιθου.

Στη θέση “Μαγκαναριά” Ν.Α του χωριού βρίσκεται μεγάλη έκταση ασβεστολίθων μέχρι τη θέση “Γερακάρι”. Πρίν πολλά χρόνια ο Γαρδίκας Χρήστος, καθηγητής των φυσικών επιστημών και κατά τον χρόνο που ήταν επιμελητής του χημείου πήγε στην τοποθεσία αυτή, εξέτασε το έδαφος και παρέλαβε μικρή ποσότητα ασφαλτολίθων, τους οποίους ανέλυσε στο χημειο και βρήκε αρκετή ποσότητα ασφάλτου, αλλά λόγω ελλείψεως συγκοινωνίας τα χρόνια εκείνα δεν κατέστει εφικτό να γίνει δυνατή η εκμετάλευση αυτής. Για τον ανωτέρω λόγο προτείνω, επειδή σήμερα οι συνθήκες είναι διαφορετικές πρέπει να γίνουν οι απαραίτητες ενέργειες από το Δήμο Ναυπακτίας. Πρώτα να εξεταστούν οι ασφαλτόλιθοι από το χημείο και εφόσον τα αποτελέσματα της εξέτασης είναι θετικιά να γίνει η εκμετάλλευση αυτής, για την ενίσχυση των πόρων του Δήμου.

(Τα στοιχεία ελήφθησαν από το βιβλίο “Ναυπακτία” σελ. 82)

Αρχαία. Στη θέση “Εικόνισμα” βρέθηκαν πολλά αρχαία μνημεία με μικρά υδροδοχεία, χρωματισμένα με ζωγραφιές και νομίσματα. Στη θέση “Γλαρένζα” βρέθηκε ένα μνημείο μήκους 5 μέτρωψν και πλάτους 3, οι πέτρες ήταν μεγάλες και σκαλισμένες με επιγραφή.

Καστράκι. Είναι σε θέση λοφώδη και πετρώδη στη βάση του οποίου το ποταμάκι (Κότσαλος) χύνεται στον Εύηνο (Φίδαρι) ποταμό. Στο νότιο μέρος όπου είναι ευήλιο βρέθηκαν κεραμίδια με επιγραφές. Πρίν τριάντα χρόνια περίπου στη ρίζα μιας ελιάς, όπου υπάρχουν μερικές πεζούλες στη θέση “Λαιμού” προς την πλευρά του Ευήνου βρέθηκε ένα πήλινο μεγάλο δοχείο με αρκετές λίρες. Την ύπαρξη λιρών σε αυτή την τοποθεσία την γνώριζαν αρκετοί χωριανοί, καθώς και ο Νικόλαος Πυλαρινός (Πλαρνονίκος ο μυλωνάς). Τα ίχνη του πήλινου δοχείου διαπίστωσα και εγώ ο ίδιος προσωπικά (Λάμπρος Πυλαρινός) σύμφωνα με την υπόδειξη του ανωτέρου. Στην ανωτέρω τοποθεσία το έτος 1960 περίπου, καθώς μου διηγήθηκε ο πατέρας μου Νικόλαος, σύμφωνα με αφήγηση του Νίκου Πυλαρινού (μυλωνά) προς τη νότια πλευρά του Κότσαλου είχε ένα χωράφι με πεζούλες και πήρε ένα συγχωριανό μας να του οργώσει το χωράφι για να σπείρει σιτάρι. Καθώς όργωνε το χωράφι το υνί βρήκε ένα δοχείο πήλινο με λίρες. Ο μυλωνάς τον ρώτησε, γιατί σταμάτησε να οργώνει το χωράφι αυτός του απάντησε, ότι βρήκε κάποια πέτρα. Εκείνος έβαλε ένα σημάδι (μια πέτρα), το βράδυ πήγαν στα Διπόταμα να φάνε και να κοιμηθούν για να συνεχίσουν την επόμενη ημέρα το όργωμα. Αφού φάγανε ο συγχωριανός μας προσποιήθηκε τον άρρωστο και ότι θέλει να πάει στο χωριό. Φεύγοντας πέρασε από την ανωτέρω τοποθεσία πήρε τις λίρες και δεν πήγε ξανά να κάνει χωράφι. Την άλλη μέρα ο μυλωνάς πήγε να συνεχίσει το όργωμα και διαπίστωσε την ύπαρξη του πήλινου δοχείου και κατάλαβε το παιχνίδι που του έπαιξε. Το γεγονός αυτό ύστερα από ένα μήνα περίπου το ανέφερε στον ίδιο και επιμόνως αυτός το αρνήθηκε. Εγώ για να διαπιστώσω την αλήθεια ρώτησα και έτερο συγχωριανό μας σοβαρό και μεγάλο στην ηλικία και μου απάντησε, ότι πράγματι αληθεύει το περιστατικό χωρίς να μου αποκαλύψει το όνομά του.

Στην κορυφή του πετρώδους λόφου Καστράκι ήταν, καθώς φαίνεται, μικρό φρούριο προς φύλαξη της διόδου, για τον ανωτέρω λόγο από τα παλαιά χρόνια ακόμα και σήμερα τις νυχτερινές ώρες ψάχνουν για αρχαία νομίσματα και χρυσό. Στον Μικρασιατικό Πολεμο (1922) από το χωριό μας οι αφοι Αγγελάκη (Ιωάννης και Κων/νος) πήγαν φαντάροι στη Μικρά Ασία και στην Σμύρνη γνωρίστηκαν με μερικούς Τούρκους, τους ρώτησαν από ποιό μέρος είναι και τους απάντησαν από την Αρτοτίβα. Τότε αυτοί πήγαν και έφεραν ένα βιβλίο και τους διάβασαν για τις λίρες που υπάρχουν στο Καστράκι στη ρίζα κάποιας ελιάς καθώς επίσης στο ύψωμα υπάρχουν μεγάλες ποσότητες χρυσού τις οποίες έκρυψαν οι Τούρκοι το 1821 σε κάποια στοά την οποία άνοιξαν. Επιστρέφοντας στο χωριό την ιστορία αυτή την διηγήθηκαν σε όλους τους χωριανούς. Στην κορυφή του πετρώδους λόφου υπήρχε μικρό φρούριο προς φύλαξη της διόδου για να ελέγχουν την γύρω από τη γέφυρα περιοχή. Στη βόρια πλευρά του απόκρυμνου βράχου είχαν ανοίξει τούνελ και με σκαλοπάτια κατέβαιναν και έπερναν νερό από τον Εύηνο ποταμό για να μην γίνονται αντιληπτοί. Στο σημείο αυτό σήμερα υπάρχει μια σπηλιά, η οποία είναι άξια λόγου να εξερευνηθεί απο σπηλαιολόγους, γιατί το σημείο αυτό συγκεντρώνει αρκετή ποσότητα νερού. Ίσως στο σημείο αυτό να έκρυψαν το χρυσό σύμφωνα πάντα με τις μαρτυρίες των Τούρκων. Σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων στο σημείο αυτό κατέφυγαν και οι εξοδίτες του Μεσολογγίου.

Λέγεται, ότι εδώ βρέθηκε ένα αρχαίο νόμισμα , που έφερε την επιγραφή “Πρόσχιον”. Για τον ανωτέρω λόγω ο τέως Δήμος κατόπιν υποδείξεως του μακαρίτη Ροντήρη Αθ. ονομάστηκε Δήμος Προσχίου. Οι δύο άλλες πλευρές είναι απόκρυμνες. Στη Ν.Α πλευρά σε βραχώδη έκταση του Κότσαλου φαίνονται ερείπια παλαιάς γέφυρας, όπου το έτος 1950 περίπου είχε προγραμματιστεί να περάσει ο δρόμος από Πόρο – Κάτω Στράνωμα – Διπόταμα -Καστράκι – Λιναράκια – Αϊ-Βλάσης - Πλάτανος. Στη δυτική θέση βρίσκεται η τοξοειδής γέφυρα της Αρτοτίβας, πάνω σε απόκρυμνα βράχια και σε σημείο ασφαλές, διότι πιο πάνω προς αυτή υπάρχουν δύο εκατέρωθεν ψηλοί και απόκρυμνοι βράχοι, οι οποίοι ανακόπτουν τα ορμητικά νερά του Εύηνου. Από το σημείο αυτό περνούσαν από την Ευρυτανία και την Ορεινή Ναυπακτία στην επαρχία Τριχωνίδος και Μεσολογγίου οι διαβάτες, όπου ήταν το μοναδικό σημείο διόδου και διαδραματίστηκαν επί Τουρκοκρατίας πολλά σημαντικά πολεμικά γεγονότα.

Η τελευταία μάχη δόθηκε την 11η Οκτωβρίου του 1943 μεταξύ ΕΛ.ΛΑΣ και ΕΔΕΣ.

Στην κορυφή του πετρώδους λόφου ήταν, καθώς φαίνεται, μικρό φρούριο προς φύλαξη της διόδου για τούτο η θέση αυτή ονομάστηκε “Καστράκι”.

Είναι το κλειδί της οδού από Ευρυτανία και Β. Ναυπακτία για τις επαρχίες Τριχωνίδος και Μεσολογγίου.

Από το 1835 μέχρι το 1912, που καταργήθηκαν οι Δήμοι, η Αρτοτίβα ανήκει στον Δήμο Προσχίου με έδρα τον Πλάτανο. Με την νέα κοινοτική οργάνωση εντάχθηκε στην Κοινότητα Πλατάνου μέχρι το 1919, οπότε ιδρύθηκε η Κοινότητα Αχλαδοκάστρου στην οποία ανήκει και η Σέλψα (Διασελλάκι) μέχρι το 1928, οπότε προσαρτήθηκε στην Κοινότητα Πλατάνου. Ο Συνοικισμός και η Κοινότητα Αχλαδοκάστρου μετανομάστηκε σε Συνοικισμό και Κοινότητα Αχλαδοκάστρου το 1928. Με το νόμο 2539/97 εντάχθηκε στο Δήμο Πλατάνου ως Τοπικό Διαμέρισμα.

β. Ονομασία – Ίδρυση – Ιστορικά – Οικογενειακά

Η αρχαιότερη μνεία για την Αρτοτίβα γίνεται στο Οθωμανικό κατάστιχο του 1454/55. Αναφέρεται με το ίδιο όνομα Artotiva (Αρτοτίβα) και 12 νοικοκ, 1 άγ. και η χήρα, συνολικά 14 οικογ.

Στο δεύτερο κατάστιχο το 1466/67 δεν περιέχεται, ενώ στο 2ο 1550 εως 1600 το χωριό Mertatova μπορεί να ταυτιστεί με την Αρτοτίβα, που έχει 23 νοικοκυριά (23 0 0), και στο 4ο που καταχωρείται από τον Πουκεβίλ με το όνομα Chortotiva (Χορτοτίβα) έχει 10 οικογ.

Ας δούμε τα σχετικά για το τιμάριο Μερτάτοβα, όπως περιλαμβάνεται στη μελέτη του Ανάργυρου – Γιάννη Μαυρομύτη, που θεωρούμε ότι πρόκειται για την Αρτοτίβα και η παράγνωση οφείλεται στον τρόπο γραφής και προφοράς της παλαιοτουρκικής.

“Χωριό Μερτάτοβα. Δεν εντοπίζεται στην περιφέρεια της Ορεινής Ναυπακτίας, σήμερα αναφέρεται ως τιμάριο και ανήκει στα Κράβαρα.